door Ineke Noordhoff
De natuur maakt mensen weerbaarder tegen stress. Maar ook een gebroken been geneest sneller wanneer de patiënt uitzicht heeft op een boom of grasveld, zo laten onderzoeken zien. De positieve gevolgen van natuur op de gezondheid van de mens is altijd wel herkend. Honderd jaar geleden bouwden we tenslotte ook al sanatoria en verzorgingshuizen in de bergen of de bossen; daar vonden de zieken rust.
De gezonde effecten van natuur zijn in de mode. In Haarlem hebben senioren ´een groenkamer´, Rotterdamse kinderen mogen ravotten in de Speeldernis, bleekneuzen uit Amsterdam kunnen vakantievieren in de duinen en bij de nieuwbouw van het Martiniziekenhuis in Groningen in intensief samengewerkt met Natuurmonumenten. Het aantal zorgboerderijen voor gestressten, verslaafden of gedeprimeerden vliegt omhoog.
Natuur geneest echt
Geneest de natuur echt of denken we dat maar? De Gezondheidsraad en de RMNO hebben in 2004 allerhande onderzoeken door de molen gehaald en concludeerde aan het einde van de rit dat het verband tussen natuur en het menselijke lichaam en de geest ´opmerkelijk en veelbelovend´ is. Al zat er onderzoekstechnisch ook een berg bagger tussen.
Agnes van den Berg omgevingspsycholoog van Alterra en gepromoveerd op natuurbeleving is in Nederland een autoriteit op dit gebied. Er is een heleboel ´slap´ bewijs voor de helende kracht van de natuur, erkent ze. Vooral onderzoek waarbij mensen naar een plaatje moeten kijken, en daarbij aangeven of ze zich beter zouden voelen als ze in die omgeving zouden zijn. ´Dat is een mening. Daar zit natuurlijk wishfull thinking in. Dat geeft zoveel vertekening.´ Soms wordt zulk vaag onderzoek breed uitgemeten in de media, bijvoorbeeld als het over een nieuw fenomeen gaat als ADHD.
Het meest overtuigend vindt zij onderzoek waarbij fysiologische zaken gemeten worden. De hartslag, gezichtsspanning, het aantal stappen etcetera. ´Daar kunnen mensen niet mee sjoemelen.´ Maar ze geniet ook erg van research ´dat een hele andere richting op gaat dan je verwacht.´ Zoals een test met joggers die binnen en buiten op een renbaan moesten lopen. Alhoewel de buitenbaan ruwer was, en dus zwaarder, bleken de joggers in de buitenlucht snellere rondjes te maken.
Overtuigend bewijs
Veel aangehaald is het werk van Ulrich die in 1983 een experiment opzette met ziekenhuis patiënten. Hij verdeelde 46 mensen die een galblaasoperatie hadden ondergaan in twee groepen. De ene kreeg een kamer met uitzicht op een stenen muur, de andere keek op bomen. Patiënten met uitzicht op bomen hadden minder pijn, gebruikten minder pijnstillers en mochten eerder naar huis. Bij de nieuwbouw van het Martiniziekenhuis in Groningen wordt nu gevolg gegeven aan dit soort bevindingen.
Het is best wel lastig om overtuigend aan te tonen wat de natuur met gezondheid doet, vertelt Van den Berg. Onlangs vergeleek ze groepen kinderen. Ze mochten in een sporthal spelen, en daarna in natuurspeeltuin de Woeste Weide. De volgende week deden ze dat in omgekeerde volgorde. De jongens bewogen in de hal meer, zo bleek uit de stappentellers. Maar dat kwam misschien omdat er in de Woeste Weide geen bal was om mee te voetballen. Daarbij kwam er vertekening in de data omdat er heel wat stappentellers in het water vielen of per ongeluk gereset werden tijdens een sluipgang in de bosjes.
Toch durft ze wel conclusies te trekken. In de natuur deden de kinderen meer verschillende spelletjes met elkaar dan in de sporthal. Waarmee weer bewezen is dat de natuur creativiteit en fantasie stimuleert. Juist dat ontdekken en zelf uitvinden tijdens de jonge jaren is belangrijk voor het ontwikkelen van abstract denken, zelfvertrouwen en zelfdiscipline.
Slank en fit
Alterra heeft in 2006 het aantal te dikke kinderen in wijken geturft. In stadswijken zonder groen vonden de onderzoekers 15% meer kinderen met overgewicht. Groen – mits toegankelijk – daagt kinderen klaarblijkelijk uit om te bewegen. Ook bij volwassenen heeft groen een positieve werking. Onlangs vergeleek Van den Berg het cortisolgehalte van het speeksel van dertig proefpersonen. De ene groep mocht na een stressvolle taak een halfuurtje tuinieren, de andere groep ging een boek lezen. Van tuinieren herstelden de mensen beter en sneller.
Ook bij ouderen van gemiddeld 83 jaar vergeleek ze de mate van ontspanning in een kamer met planten en in een zakelijk aangeklede ruimte. De ouderen in de groenkamer waren positiever. Natuur kan ouderen sowieso veel opleveren. De meeste goeie herinneringen blijken gehecht te zijn aan natuurervaringen. Die komen bij het zien van groen weer boven. Toch komen ze in veel tehuizen niet verder in het ´aanbieden van natuur´ dan een uurtje bloemschikken of een film kijken. Een interessante pilot is het ‘natuurcircus’ van Stichting Veldwerk Nederland, dat met opgezette dieren, bakken met planten en een verhaal van de ‘boswachter’ in het bejaardenhuis een hoge score haalt op het activeren van senioren door herinneringen aan vroeger.
Natuurfilm werkt ook
Overigens blijkt film een goed substituut voor echte natuur. Virginia Lohr liet proefpersonen kijken naar plaatjes van een stad met zakelijke objecten en andere met bomen. Ze nam de bloeddruk op, de huidtemperatuur en vroeg de proefpersonen om te vertellen wat ze voelden. De mensen voelden zich prettiger bij het zien van een stad met bomen – de bomen met gespreide takken spanden de kroon.
Dat plaatjes werken, verbaast Van den Berg niet: ´Dat is het psychologische effect. De beelden zetten bepaalde hersenprogramma´s in gang.´ Ook allerlei kenmerken uit de natuur, zoals de kleur groen en rondere vormen, kunnen zo´n effect losmaken. Daarom wordt er druk geëxperimenteerd met natuurdesign in gebouwen. Een bekende omgevingsonderzoekster Rachel Kaplan ontdekte toen ze van werkplaats veranderde aan de University of Michigan dat een groen uitzicht haar veel productiever en vooral tevredener maakte. Ze experimenteerde verder en zette een plant naast het kopieerapparaat. Ook dat bleek een goede invloed te hebben.
Groen is beter dan blauw
Worden mensen ook rustiger als ze naar de lucht kijken? Dat bleek nou juist niet. Groen is rustgevender dan blauw. Niet alleen ziekenhuizen en werkgevers, doen er verstandig aan dit soort noties te gebruiken ook gemeenten kunnen er hun voordeel mee doen. In een achterstandwijk in Chicago ontdekten onderzoekers dat uitzicht op de natuur leidde tot minder bij de politie geregistreerde misdrijven.
Waarom werkt de natuur rustgevend? Vaak wordt daarvoor terugverwezen naar het oergevoel van de mens. ´Liefde voor het leven´ is verbonden met de notie dat we voor ons overleven zijn aangewezen op de natuurbronnen om ons heen. Ook is natuur verbonden met ´er even uit zijn´ en relativering. Daarnaast speelt verbondenheid met de omgeving een rol. Sommige wetenschappers zien de kracht van de natuur vooral in het vermogen tot herstel. Studeren bijvoorbeeld vergt veel gerichte aandacht. De natuur biedt als tegenhanger ongerichte impulsen en dat helpt dus de vermoeidheid tegen te gaan.
Maar daarnaast is de neurobiologie recent verbanden op het spoor gekomen die nieuw licht kunnen werpen op de invloed van de natuur. De lijn loopt via aanvoer van dopamine naar de hersens. Zodra de aanvoer van dopamine vermindert, treedt gemakkelijker aandachtsmoeheid op. En er komt steeds meer bewijs dat stress het gevolg is van aandachtsmoeheid. Maar precies weten de deskundigen nog niet hoe dat zit.Naast de ‘gevoelswaarde’ van natuur is er ook de fysieke invloed van natuur op de samenleving. Groen vangt fijnstof af, dempt geluid en reguleert vocht en temperatuur in de lucht.
Verburg wil scharrelkinderen
Aan de ene kant blijkt dus steeds onomstotelijker dat natuur goed is voor lichaam en geest van de mens en de balans in de samenleving. Aan de andere kant komen we steeds minder buiten en wordt het land geplaveid met asfalt en gebouwen. In 2003 kwamen Amerikaanse kinderen in de leeftijd van 9 tot 12 jaar nog maar half zo vaak buiten als in 1997. Computer, televisie en allerhande digitale spelletjes zouden de jeugd teveel binnen houden. Van de Nederlandse jeugd komt iets meer dan de helft (bijna) nooit in de natuur. Het kabinet richt zich erop om mensen meer naar buiten te krijgen. ´Ik investeer in scharrelkinderen om hangjongeren te voorkomen´, zei minister Gerda Verburg onlangs. Onder meer via Groen en de Stad probeert ze lagere overheden en andere organisaties te laten zien hoe belangrijk groen is. Inmiddels is een site opgetuigd (www.natuurengezondheid.nl) met allerhande initiatieven. Er komt een toplijst van gemeenten die goed bezig zijn, er is 45 miljoen uitgetrokken voor extra natuureducatie, de maatschappelijke stages mogen groen ingevuld worden etc. etc.
Aangeharkt of wild?
Is een geschoren sportveld net zo ´gezond´ voor de mens als een wildernis? Agnes van den Berg zucht: ´Alle natuur is rustgevend. Er is het meeste bewijs voor die rustgevende functie van natuur. Gecultiveerde natuur is veiliger dan een wildernis.
Maar het gros van de bevolking wil tegenwoordig ruigere natuur, dat is nu de trend. Als je iets mooi vindt, is dat een stimulans om ernaartoe te gaan en daarmee ook een extra onderbouwing van de plannen van natuurbeschermingsorganisaties. Maar je moet niet teveel wildernis in je directe leefomgeving hebben, dat geeft ook stress, ziektes en dergelijke.
In Amerika is wildernistherapie op dit moment geweldige business. Maar daarbij heb je het over een andere functie. Dan gaat het niet om rust zoeken maar om mensen psychisch en fysiek weerbaarder te maken. Daarvoor heb je weer meer aan wildernis.´
